فونت‌ها راویان خاموش هویت‌اند

گفتگو با عاطفه محمدی در آستانه رویداد ملی هفته تایپ تهران | روزنامه اعتماد | تاریخ نهم آبان چهارصدودو

متن و نوشتار یکی از ابزارهای اصلی برای ایجاد ارتباط و انتقال پیام و محتوا است. و در واقع ابزار اصلی و موثر در رشد یک جامعه و آگاهی انسان هاست. از این جهت پرداختن به آن اهمیت بالایی دارد. هر روز و هر لحظه با حروف و کلمات سر و کار داریم. در سطح شهر بسیاری از تبلیغات و پیام های تبلیغاتی با نوشتار و به وسیله فونت ها نمایش داده می شوند. در رسانه ها و همچنین رسانه های اجتماعی با حروف و نوشتار با یکدیگر در ارتباط هستیم. متن کتاب ها، مجلات و روزنامه ها نیز جای خود را دارند. بنابراین ارتباط ما با نوشتار و استفاده از آن در طول روز بسیار زیاد است.
به زبانی دیگر هدف و رسالت اصلی فونت ها انتقال اطلاعات است. این اطلاعات باید سریع و کامل به مخاطب منتقل شوند. حالا فرض کنید در روزگاری که لحظه به لحظه و آنی در تعامل با یکدیگر قرار دارند، مسیر این ارتباط بسیار مهم میان متن و مخاطب، به گونه یا دلایلی، دچار چااش های جدی شود؛ یا نوشتار فارسی نتواند همراه با پیشرفت پلتفرم ها و تکنولوژی های جهانی همراه با سایر خطوط پرکاربرد پیش رود و نیاز مخاطب فارسی زبان به دسترسی فونت مناسب و خوانای فارسی آنگونه که باید برآورده نشود! باید چکار کرد؟!
برای پاسخ به این پرسش ها و به بهانه ی نزدیک شدن به رویداد «هفته ملی تایپ تهران» که هرچند شاید کمی دیر، به عنوان نخستین رویداد و منبع رسمی متمرکز بر گذشته و آینده ی نوشتار فارسی در حال پژوهش و برگزاری است، به گفت و گو با سرکار خانم «عاطفه محمدی» پژوهشگر و طراح فونت فارسی و دبیر اجرایی این رویداد ملی نشسته ایم:

**سلام خانم محمدی، به عنوان اولین پرسش، از خودتون و فعالیت هاتون در زمینه طراحی فونت و بصورت کلی نوشتار فارسی، برای آشنایی بیشتر مخاطبان بفرمایین.
سلام. من عاطفه محمدی هستم طراح، پژوهشگر و مدرس حوزه طراحی تایپ فارسی. یکی از دغدغه های اصلی من به عنوان طراح تایپ فارسی، بررسی مشکلات فونت های عربی و فارسی در هر مدیایی است که استفاده میشوند. چرا که اگر فونت ها را یک محصول در نظر بگیریم باید در نهایت قابل استفاده برای کاربران آن باشند. مهم ترین استفاده فونت های در انتقال اطلاعات است بنابراین باید درست خوانده شوند تا این انتقال اتفاق بیفتد. مدتی است که این موضوع مسیر پژوهشی من را ساخته و به شناخت مخاطب و نیاز او برای خواندن مشغول هستم و در چندین کنفرانس بین المللی درباره آن سخنرانی داشته ام. همیشه سعی دارم چه در طراحی قلم هایم و چه در تدریس دانشگاه، به کاربردی بودن فونت و برآورده کردن نیاز مخاطب آن اهمیت دهم تا صرفا طراحی فرم های زیبا.

** در فعالیت هایی که خودتون تا به امروز داشتین با چه چالش ها و محدودیت هایی مواجه بودین؟
من به عنوان طراح قلم همیشه با این گلایه و یا شاید درخواست از جانب ناشران روبرو بودم که چرا فونت های جدید خوانا نیستند؟ این موضوع باعث شد تا به دنبال فاکتورهایی که یک فونت را خوانا می کنند باشم. یک پروژه پژوهشی را آغاز کردم که در مرحله اول آن با مصاحبه با ناشران و طراحان تایپ به فاکتورها و تعاریفی که این افراد از خوانایی داشتند دست یافتم. آنچه در تمام گفتگوها تکرار میشد تاکید بر عادت چشم مخاطب به خواندن متن ها با فونت هایی که از سال ها قبل در متن کتاب ها استفاده میشده است. در واقع آن ها فونت هایی را خوانا می دانستند که سال ها مخاطب با آن ها کتاب خوانده و به دیدن آن ها عادت دارد. و این موضوع باعث شده که ناشران استفاده از فونت جدید را یک ریسک تلقی کنند.
خط نسخ را میتوان پر استفاده ترین قلم در کتابت در نظر گرفت. سال ها مسلمانان و به ویژه ایرانیان کتاب های خود را با این خط مطالعه کرده اند. پس از ورود تکنولوژی چاپ نیز تمامی فونت ها بر پایه این خط طراحی شدند و در طول زمان شکل ساده تری به خود گرفتند. بنابراین به نظر می رسد که اگر فونتی نزدیک به این خز و نزدیک به فرمهای استفاده شده در فونت های قدیمی طراحی شود، خواناتر است. به این معنی که اگر فونتی شبیه به خط نسخ، کاراکتری خنثی داشته باشد، نسبت برابری از فرم های منحنی و مسطح در بدنه حروف داشته باشد، شکستگی های زیادی نداشته باشد و تفاوت ضخامت در بدنه حروف لحاظ شده باشد، به عادت چشم مخاطب نزدیکتر است و در نتیجه خوانا خواهد بود و محتوا را سریع تر به مخاطب منتقل خواهد کرد.
در مرحله دوم پژوهش سعی کردیم از منظر علوم شناختی به تحلیل رفتار مغز و ذهن انسان در برابر فونت هایی که برای مخاطب آشنا نیستند، یا به قول ناشران به خواندن آن ها عادت ندارند بپردازیم. متن های ساده ای از یک داشتان را انتخاب کردیم. دو صفحه روبروی هم را در یک کتاب شبی سازی کردیم. از مخاطبان در محیطی یکسان با شرایط نوری و فیزیکی یکسان درخواست کردیم تا این متن را بخوانند. گروه سنی این مخاطبان، سطح سلامت بینایی آن ها و نیز سطح مطالعه آن ها مشابه بود.
سه عامل اصلی در خواندن، سرعت خواندن، خستگی چشم و درک مطلب، مورد سنجش قرار گرفتند. اما نتیجه خلاف انتظار بود. تحلیل آمار بدست آماده نشان داد، هیچ یک از عواملی که مورد نظر ناشران بود بر سرعت خواندن، خستگی چشم و درک مطلب تفاوت معناداری را ایجاد نکرد. در واقع مخاطب فونت های ناآشنا را نیز میتوانست بخواند. تنها چیزی که باعث ایجاد یک تفاوت معنادار در روند خواندن شد، فاصله میان حروف و کلمات بود که در فونت های جدید کاهش پیدا کرده است.
طراحان قلم، به منظور ایجاد فضای مثبت منفی و یا به اصطلاح ایجاد خاکستری زیبا در یک متن، فاصله میان حروف و کلمات را کاهش میدهند تا متن جلوه زیباتری داشته باشد. البته این موضوع به صرفه جویی در مصرف کاغد نیز کمک میکند. اما متاسفانه تاثیر منفی معناداری در روند خواندن و انتقال اطلاعات به مخاطب دارد.
در واقع در این شرایط مخاطب مجبور است برای تشخیص حروف و کلمات از یکدیگر، بارها در یک جمله به عقب برگردد و دوباره متن را مرور کند، که این عامل علاوه بر کاهش سرعت خواندن باعث خسته شدن چشم شده و در نهایت این احتمال وجود دارد که مخاطب به خواندن ادامه ندهد.

**برسیم به هفته تایپ تهران؛ این رویداد در زمینه جمع آوری و ارائه محتوای علمی چه برنامه هایی رو در پیش گرفته؟ و به دنبال چه چیزی هست؟
در یک سالی که به پیش تولید و پژوهش برگزاری رویداد تخصصی تایپ فارسی مشغول بودیم، موضوعات مختلفی را به عنوان رویکرد اولین رویداد در نظر داشتیم. در نهایت به دلیل اهمیت موضوع فونت استاندارد در میان طراحان و کاربران تایپ فارسی، این موضوع به عنوان رویکرد محتوای علمی امسال انتخاب شد. به دلیل دعوتی بودن این رویداد، بیش از 100 عنوان مقاله داخلی و خارجی را با این عنوان مورد بررسی قرار دادیم. در نهایت مقالاتی را که روش تحقیق و نتایج آن ها میتوانست تاثیر مثبتی در آشنایی با فونت های استاندارد در اولین قدم در بررسی این فونت ها داشته باشد، انتخاب کرده و از نویسندگان آن ها دعوت کردیم تا نتایج پژوهش خود را با مخاطبان ما سهیم شوند. در برخی موضوعات مانند موضوع فنی و تکنولوژی تایپ، از آنجایی که منابع در دسترسی نداشتیم از متخصصان با تجربه در این حوزه دعوت به عمل آمد تا حاصل تجربیات خود را در میان بگذارند.
یکی از عوامل موثر در طراحی فونتی کاربردی، شناخت پیشینه تاریخی و فرهنگی یک جامعه است. ما تصمیم گرفتیم که این پیشینه را با تصویر در نمایشگاه این رویداد، به نمایش در آوریم. نمایشگاه این رویداد به نمایش تلاش های طراحان ایرانی از اولین آنها تا آخرین فونت منتشر شده در سال جاری می پردازد تا روند تحول فونت ها و تغییر سلیقه و عادت مخاطب فارسی زبان را مشاهده کنیم.

**در برنامه ریزی و برگزاری هفته تایپ تهران از چه چهره‌هایی بهره گرفته شده و آثار شرکت کنندگان بخش نمایشگاهی که فرمودین با چه معیاری انتخاب شدن؟ یا فراخوان منتشر شده بود؟
این رویداد اولین رویداد مستقل در حوزه طراحی تایپ فارسی در ایران است. همه ما منتظر چنین رویدادی بودیم تا کنار هم جمع شویم. به همین خاطر بسیار مورد استقبال پیشکسوتان و اساتید این حوزه قرار گرفت. از جمله افرادی که افتخار همراهی با آن ها را داشتیم آقایان اسدالله چهره پرداز، ساعد مشکی، کامران انصاری و سعید باباوند و خانم کوکب طاهباز بودند. و همچنین این افتخار را داشتیم که هویت بصری این رویداد توسط آقای مجید کاشانی طراحی شود.
در مورد شرکت کنندگان همان طور که پیشتر اشاره کردم، هدف ما نمایش پیشینه تاریخی طراحی تایپ فارسی بود بنابراین از تمامی طراحان ایرانی که فونت های منتشر شده داشتند، دعوت کردیم تا آثارشان را برای نمایش در نمایشگاه ارسال نمایند.

**به عنوان اولین رویداد تخصصی طراحی تایپ فارسی کار سختی رو شاید شروع کردین؛ تا اینجای کار نتایج براتون راضی کننده بودن؟
دقیقا به این خاطر که اولین بار بود که این اتفاق می افتاد، مسیر سختی را طی کردیم. به طور مثال برای پیدا کردن طراحان و دسترسی به آن ها و همچنین ثبت تاریخ طراحی آثارشان، ما یک مسیر پژوهشی در پیش گرفتیم. با تهیه پرسشنامه و نشر آن میان طراحان، لیستی از فونت ها و طراحانشان ساختیم. از تک تک آن ها برای حضور در رویداد دعوت کردیم و در نهایت اطلاعاتی را که از پرسشنامه ها بدست آوریم بر اساس توالی تاریخی تنظیم کردیم تا هدف نمایشگاه محقق شود.
نتیجه تمام مسیرهای تحقیقاتی که برای برگزاری این رویداد طی شد، برای تک تک ما بسیار جالب بود. با خیلی از محققان آشنا شدیم که در رشته های دیگری مشغول به تحصیل و یا فعالیت هستند اما دغدغه فونت دارند، برای اولین بار فونت ها بر اساس توالی تاریخی چیده شدند و روند تحولات ثبت شدند. نیت این رویداد رشد و افزایش آگاهی بود که در تمام مسیری که طی کردیم محقق شد. امید داریم که برای شرکت کنندگان این رویداد هم این نیت محقق شود.

**در آخر، اگه به موضوع خاصی لازم میدونین اشاره بشه، یا حرفی با مخاطبان عمومی این گفت و گو دارین بفرمایین.
موضوع طراحی قلم یک موضوع کاملا تخصصی است. از طراحی آن گرفته تا انتخاب فونت مناسب توسط طراحان گرافیک. بنابراین مخاطبان عمومی تنها مصرف کنندگان آن هستند. فونت ها عنصری خاموشند که توسط مخاطبانشان خوانده میشوند اما مانند عناصر بصری دیگر در یک محصول، دیده نمیشوند.
با اینکه خاموشند اما نقش مهمی در ایجاد هویت دارند. اگر به تبلیغات در سطح شهر دقت کنید، بسایر از برندها به کمک فونت ها برای خود هویت منحصر به فرد خلق کرده اند. این موضوع در کشورهای دیگر و در میان فونت های لاتین رواج بیشتری دارد و به تازگی برندهای ایرانی نیز به اهمیت آن پی برده اند. همانطور که رنگ ها و فرم ها برند شما را از رقیبانتان متمایز میکند، فونت ها هم میتوانند به برند شما هویت ببخشند. با داشتن فونت منحصر به خود، میتوانید با لحن دلخواهتان با مخاطبان صحبت کنید و خود را در ذهن او ثبت کنید.
درخواست از طراحان گرافیک نیز دارم. که بیشتر درباره انواع اقلام خوشنویسی فارسی بدانند. جایگاه هر کدام از قلم ها را بررسی کنند. علت خلق آن را مورد مطالعه قرار دهند. این موضوع به آن ها کمک میکند که در دنیایی که با فقر منابع مطالعاتی مواجه هستیم، اطلاعات خود را افزایش دهند تا بتوانند فونت درست را متناسب با محتوای خود انتخاب کنند.
به نظر من یکی از عوامل اصلی تکراری بودن فونتهای موجود در نشریات ما، عدم شناخت طراحان گرافیک از لحن فونت ها، دسته بندی آن ها و عدم توانایی در تطبیق آن ها با محتوای مورد نظرشان است. بسیاری از طراحان گرافیک در انتخاب فونت مناسب مشکل دارند و ترجیح میدهند تا انتخاب دیگر طراحان را تکرار کنند. به همین دلیل اگر کتابهای کتابخانه خود را مرور کنید اکثرا از دو یا سه فونت استفاده کرده اند.

مریم آموسا